«خانه‌ای را که محل رفت و آمد روحانیان بود، “خانه باستان‌شناسان ایران” نامگذاری کردند و بعد از افتتاح درش را بستند، بدون این‌که حتی یک باستان‌شناس به آن‌جا قدم بگذارد و سال ۱۳۹۵ برای تأسیس سفره­‌خانه‌ی سنتی به مزایده رفت و چون استقبالی نشد، رهایش کردند، خانه‌ای که دست‌کم می‌توانست به «خانه روحانیت معاصر» تبدیل شود، نه مکانی برای جولان معتادان و زباله‌ها.»

به گزارش ایسنا، بعد از آن همه سرو صدا برای عنوانی که قرار بود به خانه‌ی «پدری جلال آل احمد» بدهند و آن همه دبده و کبکه‌ی که متولیان وقت میراث فرهنگی برای انتخاب خانه «باستان‌شناسان» در خیابان خیام، کوچه کارکن اساسی داشتند و افتتاحیه‌ای که برای آن گرفتند و حتی یکی دو روز در هفته‌ی که تا چند ماه خانه را برای فعالیت باز نگه داشتند، سرانجام صداها خوابید و به نتیجه نرسیدنِ طرح – که در همان روز افتتاح هم باستان‌شناسان پیشکسوت آن را پیش‌بینی می‌کردند – خانه را خالی از هر فکر و ایده‌ای کرد؛ به گونه‌ای که این بار بدون هیچ حرف و  حدیث و خبری، ناگهان نام خانه از فهرست مزایده‌ی صندوق احیاء آثار تاریخی بیرون آمد و حالا داستانِ کاربری جدیدی که برای خانه انتخاب شده بود، بار دیگر آن را سر زبان‌ها انداخت.

سفره‌خانه برای خانه‌ای که یکی از روحانیون معروفِ پهلوی‌ها در ان زندگی کرد و در شرایطی که می‌توانست کاربری مربوط به روحانیت بگیرد. اما استقبال نشدن از این خانه در مزایده‌ها، آن را به مرور به فرمواشی سپرد، هر چند در لیست‌های مختلف صندوق احیا که برای مزایده هر از چند گاهی منتشر می‌شود، هنوز جای خود را حفظ کرده است.

حالا و در این شرایط محمدحسین دانایی – خواهر زاده جلال آل‌احمد و نوه‌ی حاج سید احمد طالقانی – در نامه‌ای به علی‌اصغر مونسان – وزیر میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری – با عنوان «نقد سیاست‌ها و عملکردها در باره‌ی حفاظت از خانه‌ی پدری زنده‌­یاد جلال آل ­­احمد» دست به دامانِ او شده تا شاید این بار او آستین همت برای نحات این خانه‌ی تاریخی که می‌تواند دست‌کم یکی از مکان رویدادهای تهران محسوب شود، بالا بزند، به هر طریقی. تا حداقل از شرِ معتادان و زباله‌ها و بی‌خانمان‌هایی که هر از گاهی هوسِ میخ‌گل‌ها یا در چوبی خانه را می‌کنند، دور بماند.

وقتی بناهای تاریخی را کالایی فرهنگی می‌بینند

دانایی در نامه‌ی خود خطاب به مونسان این‌طور آورده است؛  «درباره‌ی نحوه درک و فهم و مدیریت مجموعه اماکن تاریخی و مواریث فرهنگی کشور نقد دارم که عملکرد میراث فرهنگی در مورد خانه پدری زنده ­یاد جلال آل­ احمد را به عنوان یک نمونه خاص در مرکز بحث قرار می‌دهم.

یک) نخستین انتقادی که به مدیران و مسوولان وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و توابع آن وارد است و کراراً هم تذکر داده شده، نوع نگاه به آثار و پدیده­‌های فرهنگی است، نگاهی که از روی الگوهای متفاوت با شرایط اجتماعی و فرهنگی ما گرته­‌برداری شده و با نوعی ساده­‌اندیشی و تقلید سطحی، آثار و پدیده­‌های فرهنگی را به عنوان “کالای فرهنگی” می­‌بیند و در نتیجه، تنها به ابعاد مادی و تجاری آنها توجه دارد و متر و معیارش برای برنامه­‌ریزی و ارزیابی آنها هم لزوماً از جنس متغیرهای مادی و شاخص­‌های پولی و مالی است، غافل ازین که شرایط اجتماعی و سیاسی و فرهنگی ما با کشورهایی که در این زمینه­‌ها شاخص و الگو شده­‌اند، تفاوت­‌ها دارد و ما باید سال­‌های سال خردمندانه و دلسوزانه زحمت بکشیم تا بتوانیم روی جذابیت­‌ها و قابلیت­‌های مواریث فرهنگی و تاریخی خودمان حساب کنیم و اهداف و سیاست­‌های خودمان را در قالب “اقتصاد فرهنگی” بریزیم و توقع درآمدزایی ازین طریق داشته باشیم.

همه خانه­‌های قدیمی در کشورهای تاریخی را دولتی‌ها گرفته‌اند و مالک انحصاری تاریخ و تمدن ملت­‌هایشانند؟

دو) انتقاد بعدی ناظر به شیوه‌ی سیاست­گذاری و کیفیت مدیریت مواریث تاریخی و فرهنگی است. اگر وزارت میراث فرهنگی به نمایندگی دولت، توانایی­‌ها و امکانات لازم و کافی برای مرمت و بازسازی و بهره­‌برداری صحیح از اماکن مزبور را ندارد، آیا عزم و اراده‌ی واقعی هم ندارد؟ پس چرا اساساً وارد میدان تصدی‌گری می­‌شود و اماکن تاریخی و فرهنگی را با پرداخت میلیاردها تومان می­‌خرد که بعد در قافیه­‌اش بماند و مجبور شود دست به مزایده برای جلب سرمایه­‌گذار خصوصی بزند؟ اساساً در کجای دنیا مرسوم و معقول است که دولت­‌ها تمام اماکن تاریخی و فرهنگی مملکت را بخرند و آنها را مرمت و بازسازی کنند و بعد هم چند نفر کارمند را به کار بگیرند تا جلوی در اماکن مزبور بنشینند و مثلاً آنها را اداره کنند! یا به صورت دیگر، برای پیداکردن پیمانکار بخش خصوصی جهت مرمت و بازسازی اماکن تاریخی، آگهی مزایده منتشر کنند؟ آیا تمام خانه­‌های قدیمی موجود در کشورهای تاریخی مثل هندوستان، ایتالیا، مصر، یونان، چین و غیره دولتی شده­‌اند و دولت صاحب و مالک انحصاری تاریخ و تمدن و مظاهر و مفاخر فرهنگی ملت­ها شده­‌است، یا دولت­‌ها تنها به ایفای نقش حاکمیتی بسنده کرده­‌اند و حمایت و آموزش و نظارت بر نحوه اداره اماکن تاریخی و مواریث فرهنگی را به عهده گرفته­‌اند؟

خانه‌ای که حتی روی یک باستان‌شناس را ندید

سه) انتقاد بعدی در مورد نحوه‌ی بهره­‌برداری و نوع کاربری اماکن تاریخی است. بارها و بارها گفته و نوشته شده­ است که احیای یک اثر فرهنگی که ستون اصلی شرح وظایف “صندوق توسعه‌ صنایع دستی و فرش دستباف و احیاء و بهره­‌برداری از اماکن تاریخی و فرهنگی” را تشکیل می­‌دهد، عمدتاً در گرو نحوه‌ی بهره­‌برداری از آن اثر است و مهمترین عنصر در مرحله‌ی بهره­‌برداری نیز حفظ هویت تاریخی است، یعنی به عنوان مثال، خانه‌ی ستارخان را نمی­‌شود به موزه‌ی تمبر تبدیل کرد و خانه‌ی مثلاً قوام­‌السلطنه یا ذکاءالملک را به موزه‌ی هنر آشپزی سنتی، یا موزه‌ی ورزش­‌های زورخانه­‌ای! هر اثر تاریخی یک ماهیت و هویت اصلی، یعنی یک روح دارد و این روح یا این هویت عنصری است که با تار و پود آن اثر تنیده شده و در دل تاریخ نهفته است و باید در تمام مراحل تعمیر و مرمت و بازسازی و بهره­ برداری مورد توجه قرار داشته باشد تا مفهوم “احیاء” به معنی واقعی محقق شود.

در غیر این‌صورت، در پی باد دویده­‌ایم و حاصل کارمان هم خلق یک جسد بی­‌روح است. به عنوان نمونه­‌ای حیّ و حاضر در این رابطه سوال می­‌کنم: این چه طرز مدیریتی است که ده سال پیش، یعنی در سال ۱۳۸۹ خانه‌ی مرحوم آیت­‌الله حاج سیداحمد طالقانی، پدر زنده­ یادان جلال و شمس آل­ احمد را که روحانی محله‌ی پاچنار تهران بوده، می­‌خرد، بعد آنجا را که محل رفت و آمد روحانیان و وعّاظ و طلاب حوزه­‌های علمیه‌ی تهران بوده و از در و دیوارش هم صدای تلاوت قرآن مجید و اوراد و اذکار دینی و مذهبی به گوش می­‌رسیده، در سال ۱۳۹۱ به عنوان “خانه‌ی باستان‌شناسان ایران” نامگذاری می­‌کند و پس از مراسم افتتاحیه و بهره­‌برداری­ تبلیغاتی! درش را می­‌بندد و می­‌رود، بدون اینکه حتی یک‌بار یک باستان‌شناس بدان جا قدم گذاشته باشد؟ بعد همانجا را در سال ۱۳۹۵ برای تأسیس سفره­‌خانه‌ی سنتی به مزایده می­‌گذارد و چون کسی از سرمایه­‌گذاران باهوش بخش خصوصی از این ایده‌ی خلاقانه! استقبال نمی­‌کند، لذا باز هم رهایش می‌کند تا به سوی ویرانی برود و بعد از چند سال دوباره همان ساز ناکوک و همان تجربه‌ی شکست­‌خورده‌ی قبلی را بار دیگر تکرار می­‌کند؟ منظورم دقیقاً انتشار اطلاعیه‌ی تازه برای واگذاری ۵۴ مجموعه‌ی تاریخی و فرهنگی به بخش خصوصی، آن‌هم به بهانه‌ی “خودکفایی” است. موضوع “خودکفایی” چون مهم است، لذا به طور مستقل در فراز بعدی مطرح شده­ است.

وقتی یک کاربری رنگ و بوی فرهنگی را می‌گیرد و آن را تجاری می‌کند

چهار) بحث واگذاری اماکن تاریخی و فرهنگی به بخش خصوصی با هدف “خودکفایی” هم سخنی است فاقد توجیه منطقی و آکنده از تناقض و ابهام، زیرا اگر به احتمال ضعیف یک سرمایه­‌گذار در بخش خصوصی پیدا شود و آمادگی داشته باشد که برای تأسیس مثلاً یک سفره‌خانه یا رستوران سنتی در یک ملک دولتی سرمایه­‌گذاری کند، حتماً و منطقاً قصد انتفاع مادی دارد و سعی می‌کند تا در زمان محدودی که در اختیارش است و تا جایی که می­‌تواند، از رنگ و بوی فرهنگی کار بکاهد و بر ابعاد تجاری­‌اش بیفزاید تا منافع مادی خودش را بالا ببرد، در حالی‌که هدف اصلی مسوولان حفظ میراث فرهنگی – ظاهراً و منطقاً- باید هدفی غیر مادی و معطوف به توسعه‌ی فرهنگی باشد. وجود همین تعارض بین اهداف و منافع طرفین این معامله، تردیدی باقی نمی­‌گذارد که یا طرفین این معامله‌ی فرضی آگاهانه وارد یک بازی باخت- باخت شده‌­اند، که از یک انسان عاقل بعید و قبیح است، یا منظور شبه‌ناک دیگری در بین است که خدا از حقیقت آن خبر دارد.

دستاویز دیگری که بعضاً برای توجیه رفتارهای کاسب‌کارانه‌ی مدیران بدسلیقه و مقلّد مطرح می‌شود، این است که باید در مراکز فرهنگی و تاریخی محل­ه‌ایی هم برای پذیرایی از بازدیدکنندگان در نظر گرفته شود. در این رابطه باید به دو نکته توجه داشت: نخست این‌که بازدیدکننده از یک اثر تاریخی و فرهنگی انقدر شعور و فرهنگ دارد و متوجه هست (یا باید از طریق فرهنگ­‌سازی متوجهش کرد) که برای پذیرایی ­شدن باید به رستوران رفت، نه به یک مجموعه‌ی تاریخی و فرهنگی. دوم اگر هم این فرض به طور اجمال پذیرفتنی باشد، باید محل پذیرایی در حد یک آبدارخانه در گوشه­‌ای از مجموعه قرار گیرد، نه اینکه کل بنای تاریخی را به سفره­‌خانه یا کافی­‌شاپ تبدیل کنیم، به نحوی که چیزی از هویت اصلی بنا باقی نماند، جز مشتی خس و خاشاک و نخاله‌­های مرده و بی­جان.

از سوی دیگر کاربری اولیه‌ی اینگونه اماکن که اکثراً فرهنگی بوده، باید در تمام طول دوره‌ی بهره­‌برداری محفوظ بماند و دقیقاً با همان کاربری اولیه، یا کاربری‌­های نزدیک و متناسب با کاربری اولیه، مورد استفاده قرار بگیرند تا مقصود اصلی از «حفظ» میراث فرهنگی که افزایش پتانسیل‌­های فرهنگی شهر و جامعه است، محقق شود، نه اینکه با قصد انتفاع مادی، به سمت مزایده و غیره برویم که در واقع، «سالبه‌ی به انتفای موضوع» (یعنی اگر در یک قضیه اصلاً موضوعی وجود نداشته باشد، هر چیزی را می‌توان از آن سلب کرد) است.

شاید بخش خصوصی بیاید و بلاگردان مدیران میراثی شود

معتادانی که سعی کردند در خانه را بشکنند

پنج) نوع دیگری از این قبیل کج‌­سلیقگی­‌های مدیریتی نیز خریداری یک مکان تاریخی یا فرهنگی و بعد تبدیل­ کردن آنجا به محل اقامت کارکنان است! نمونه­‌اش منزل امام جمعه در خیابان ناصرخسرو تهران که مدتی محل آرشیو اسناد اداره‌ی کل میراث فرهنگی شده بود و مدتی بعد نیز مرکز استقرار نیروهای یگان حفاظت! یا خانه‌ی نصیرالدوله (سعادت­‌خواه) در خیابان امیرکبیر تهران که قبل از واگذاری به میراث فرهنگی، به وسیله‌ی خود مالکان حفظ و مرمت می­‌شد و زندگی هم در آن جریان داشت، اما بعد از ورود میراث فرهنگی به ماجرا، مدت‌­ها در اختیار یکی از پرسنل بود، بعد به انبار و محل تعمیر موتورسیکلت تبدیل شد و حالا هم به صورت ویرانه رها شده­! همچنین است وضعیت خانه‌ی پدری مرحوم آل­ احمد که مدتی تعطیل بود، بعد به بهانه‌ی مرمت و بازسازی، ولی در اصل برای آماده‌­سازی زمینه جهت برگزاری مراسم نمایشی سابق­‌الذکر، مبالغی را در آنجا خرج کردند و بعد از برگزاری مراسم کذایی، یک زوج را در یکی از اتاق­‌هایش مستقر کردند و حالا هم دوباره عملیات تعمیر و مرمت آنجا را به مزایده گذاشت‌ه­اند که شاید یک بخش خصوصی فداکار بیاید و بلاگردان مدیران میراث فرهنگی شود!

آخرین خبر دریافتی از اهالی محل و کسبه در مورد این اثر فرهنگی و تاریخی نیز حاکی از آن است که تعدادی از معتادان و بی­‌خانمان­‌های بیچاره که همه‌ی درهای کمک و حمایت اجتماعی را بسته دیده­‌اند، قفل یکی از درهای این خانه را شکسته‌­اند و در آنجا پناه گرفته‌­اند! سارقان بدبخت هم چند بار برای درب چوبی قدیمی خانه دندان تیزکرده‌­اند و کوشیده‌اند تا حداقل گُل‌میخ­‌هایش را از جا دربیاورند و آنها را به لقمه‌­ای نان تبدیل کنند برای شکم گرسنه­‌شان! که البته کسبه و اهالی محل دخالت کرده­‌اند و آنها را ناکام گذاشته­‌اند، اما جالب اینکه مسوولان محترم حفاظت از این خانه که امانتی در دست آنهاست، نه تنها اقدامی نکرده­‌اند، بلکه حتی اطلاع ­رسانی و پیگیری­‌های اهل محل هم افاقه نکرده و نتوانسته شیوه‌ی مدیریت عجیب و غریب آنان را تغییر بدهد!

حال خود جنابعالی را به قضاوت فرا می­‌خوانم و درخواست دارم منصفانه بفرمایید که معنای تمام این کارها “حفاظت” است یا چیز دیگر؟ آیا حفاظت از مواریث فرهنگی و تاریخی بدین معنی است که خانه‌ی یک شخصیت روحانی که سال‌­های سال محل اجتماع علما و روحانیون تهران و مکان برگزاری جلسات پنهانی و آشکار علیه سیاست‌­های سرکوب‌گرانه استبداد رضاشاهی بوده و یکی از مواریث فرهنگی کشور به شمار می­‌رود، به ویرانه یا به خوابگاه معتادان و خلافکاران بی‌خانمان تبدیل شود؟

آیا نیت و منظور اصلی بازماندگان و مالکان قبلی اینگونه اماکن از واگذاری آنها به میراث فرهنگی، مبتلاشدن به چنین سرنوشت­‌های رقت­‌باری بوده، یا مرمت صحیح و علمی و حفظ آبرومندانه‌ی آنها؟ آیا وظیفه‌ی این وزارتخانه‌ی معظم و اتباعش، “حفظ” میراث فرهنگی است، یا “حذف” میراث فرهنگی و در عوض، گسترش قهوه‌خانه‌­ها و کافی‌­شاپ‌­ها و ویرانه­‌ها، آن هم به قیمت استحاله‌ی اماکن تاریخی و انهدام آثار و مواریث فرهنگی؟ آیا برخورد کاسب‌کارانه با مواریث فرهنگی به بهانه‌ی “خودکفایی” و جذب توریست و پذیرایی و غیره، نوعی سوءاستفاده از فرهنگ و تظاهر به فرهنگ­‌مداری نیست؟ آیا این‌گونه مدیریت­‌های‌ ناتوان را می­‌توانیم مصداق اتلاف منابع ملی و فداکردن منافع ملی در راستای اهداف و منافع فردی بدانیم؟ آیا با اینگونه مدیریت­‌های کج­‌سلیقه و تک­ بُعدی و با اینگونه تصمیم‌گیری­‌های سطحی، بازارمحور و سوداگرانه، تا چند سال بعد چیزی از میراث فرهنگی کشور باقی خواهد ماند تا مدیران بعدی بتوانند چوب حراج به آنها بزنند و آنها را به مزایده بگذارند؟ آیا شخص جناب عالی چنین کارنامه‌­ای را قابل قبول و قابل دفاع می‌­دانید؟ و سرانجام، چه کسی تاوان این خسارت­‌ها را خواهد داد؟

اگر خانه را به «خانه روحانیت مبارز» تبدیل می‌کردید، چه می شد؟

شش) آخرین نکته‌ی قابل ذکر این است که اگر شعار «استقبال از فعالان فرهنگی و اجتماعی برای همفکری و همکاری» که در اکثر اطلاعیه‌­ها و نطق­‌های مقامات مربوطه مطرح می­‌شود، تعارف نیست و رگه‌­ای از حقیقت و صداقت در آن وجود دارد، چرا مسوولان محترم از تنگ­‌نظری و انحصارطلبی و اتخاذ سیاست­‌های تجارت ­محور دست برنمی‌­دارند و به مردم روی نمی­‌آورند؟ و چرا با اتخاذ شیوه‌ی مدیریتی دموکراتیک و مشارکت محور، برای جلب همکاری نهادهای فرهنگی و اجتماعی دیگر فعال در بخش خصوصی یا عمومی کشور، مثل شهرداری­‌ها، شوراهای شهر، نهادهای علمی و دانشگاهی، تشکل­‌های صنفی فعال در حوزه­‌های فرهنگی، ادبی، هنری و دینی، همچنین مؤسسات مهندسی مشاور ذی‌صلاح و غیره، اقدام نمی­‌کنند و به ده‌­ها مورد راهنمایی‌­های کارشناسانه و دلسوزانه ­ای که از سوی صاحبنظران ارایه شده، توجه نمی‌کنند تا انشاءالله ضریب عقلانیت و صلاحیت در مدیریت نهادهای فرهنگی به ­تدریج بالا برود و کارها در روال صحیح و منطقی قرار گیرند؟

در پایان به استحضار می­‌رساند که اتخاذ تصمیم صحیح و منطقی شایسته به طور خاص درباره‌ی خانه‌ی مرحوم حاج سید احمد طالقانی که پدر بزرگ حقیر بوده­‌اند، مستلزم توجه به این واقعیت است که ایشان از روحانیون متنفذ و از بنیان‌گذاران «جامعه روحانیت مبارز»  فعلی بوده‌اند و بسیاری از جلسات روحانیون تهران نیز در خانه‌ی ایشان برگزار می‌­شده، لذا محل مزبور علی‌الاصول باید به چیزی شبیه «خانه‌ی روحانیت معاصر» تبدیل شود، به نحوی که هم جزییات مربوط به زندگی و زمانه‌ی روحانیت شیعه در دوره‌ی معاصر را در معرض دید مردم بگذارد و هم کتابخانه‌ی تخصصی­‌اش مورد استفاده‌ی دانشجویان، طلاب و محققان قرار گیرد و هم اهالی محل و دوستداران بتوانند همچون صد سال گذشته، مراسم دینی و آیینی خودشان را در آنجا برگزار کنند. بدیهی است که چنانچه باز هم بحث کذایی «خودکفایی» مطرح باشد و مسوولان محترم انتظارات پولی هم داشته باشند، این انتظارات را می­‌توان از همین­گونه راه‌­ها برآورده کرد، نه از طریق ازاله‌ی هویت و جاری­ کردن گنداب در جویباری که باید آب زلال فرهنگ در آن جریان داشته باشد!»